در دنیای امروز، حفظ محیط زیست و توسعه پایدار از جلوگیری و مدیریت مناسب منابع طبیعی و بررسی اثرات آنها بر محصولات زندگی انسان از جمله غایت‌های اساسی است. یکی از این محصولات طبیعی که تأثیر بسزایی از محیط زیست در کیفیت و خصوصیات آن می‌پذیرد، عسل است. عسل به‌عنوان یک نماینده ارزشمند از تعامل زنبورها با محیط زیست، نه تنها برای اقتصاد و سلامت انسان بلکه برای حفظ تنوع زیستی نیز اهمیت زیادی دارد. عسل، نه تنها یک منبع غذایی طبیعی و خوشمزه است، بلکه دارای خواص درمانی و آنتی‌باکتریالی نیز می‌باشد. این خصوصیات ارزشمند عسل نقش حیاتی در بهبود سلامتی انسان ایفا می‌کنند. با این حال، توسعه‌ی فعالیت‌های انسانی و تغییرات آب و هوایی در محیط زیست، بر کیفیت و خصوصیات عسل تأثیرات زیادی می‌گذارد. این مقاله به بررسی تاثیرات محیط زیستی بر کیفیت و خصوصیات عسل تولیدی از جمله اقلیم، زمین‌شیمیایی خاک، ترکیب گیاهی، و تغییرات در تنوع زیستی بر کیفیت، خواص، و ترکیب شیمیایی عسل می‌پردازد. همچنین، این مقاله سعی دارد تا اهمیت حفظ تعادل محیط زیستی در تولید عسل با کیفیت و مفید را آشکار سازد و اهمیت اقدامات پایداری در محافظت از محیط زیست را در کشاورزی و تولید عسل بیان نماید. افزون بر این، راهکارها و استراتژی‌هایی برای حفظ و بهبود کیفیت عسل تحت تأثیرات محیط زیستی در این مقاله مورد بحث و تجزیه قرار می‌گیرد.

نقش زنبور در گرده افشانی

نقش زنبور در گرده‌افشانی در طبیعت از جمله مسائل بسیار حائز اهمیت است. این حشره کوچک به تنهایی حدود ۸۰ درصد از گرده‌افشانی طبیعت را بر عهده گرفته است. این مسئله بسیار اهم است زیرا حدود یک سوم از مصارف غذایی انسان از مواد گیاهی است که توسط زنبورهای عسل گرده‌افشانی می‌شوند. همچنین، تولید بذر در گیاهان علوفه‌ای مانند یونجه، انواع شبدر و ماشک به ملاقات زنبور نیاز دارد. بسیاری از درختان میوه نیز بدون گرده‌افشانی زنبور عسل به مقدار مناسب و کیفیت مطلوب میوه نخواهند رسید. با توجه به شواهد موجود، ارزش افزوده محصولات زراعی و باغی که در نتیجه گرده‌افشانی زنبور عسل ایجاد می‌شود، حدود ۱۴۳ برابر بیشتر از ارزش عسل و سایر تولیدات کندو است. زنبورهای عسل دارای الگوهای رفتاری پیچیده برای بررسی گل‌ها هستند. این گونه‌ها با نشان دادن یک سری تغییرات و در اختیار گذاشتن منابع شهد و گرده، گرده‌افشانی زنبورها را تسهیل می‌کنند. بیش از ۲۰۰۰۰ گونه زنبور عسل در کار گرده‌افشانی نهان دانگان شرکت دارند. گرده‌افشانی و بارور کردن گل‌ها، مهم‌ترین و اصلی‌ترین وظیفه زنبور عسل است. او به سرعت مزدش که همان شهد یا گرده است، را جذب می‌کند. گرده‌افشانی زنبور عسل عامل بقای آن و پایداری محصولات کشاورزی بوده و در زاد و ولد بسیاری از نباتات مؤثر است (البته به غیر از سوزنی برگ‌ها). اگر عمل گرده‌افشانی شکوفه‌ها انجام نشود، هرگز گلی به میوه یا بذر تبدیل نخواهد شد. تحقیقات نشان می‌دهد که اگر در یک باغ میوه تعدادی کندوی زنبور عسل قرار داده شود، کیفیت و کمیت میوه به حدود ده برابر افزایش می‌یابد. از طرفی، اگر زنبورها به طور کلی اعتصاب کنند و کار گرده‌افشانی را انجام ندهند، در ابتدا ۶۰ درصد محصولات کشاورزی تولید نمی‌شود و در طول زمان کار طبیعت به کلی مختل می‌شود. درصد تشکیل میوه در گرده‌افشانی با باد ۵۰ درصد و به وسیله زنبور عسل ۹۶ درصد اعلام شده است. تولیداتی که زنبور عسل برای زنبوردار به ارمغان می‌آورد، فقط ۱۰ درصد از کل ثمرات آن است، در حالی که ۹۰ درصد فایده‌اش از طریق عمل گرده‌افشانی به باغداران و زارعان می‌رسد.

گرده افشانی چیست

گرده‌افشانی یک فرآیند انتقال دانه‌های گرده گل از پرچم‌های گل (عضو نر) به کلاله گل (عضو ماده) است، که به دو صورت خودگرده‌افشانی و دگرگرده‌افشانی اتفاق می‌افتد. در صورتی که پرچم و کلاله در یک گل قرار داشته باشند، این فرآیند به عنوان خودگرده‌افشانی شناخته می‌شود. اگر پرچم در یک گل و کلاله در گل دیگری باشد، به آن دگرگرده‌افشانی گفته می‌شود، به‌ویژه در گیاهانی که جدا از یکدیگر هستند. بیشتر گل‌ها دارای خصوصیاتی هستند که از رخداد گرده‌افشانی خودی جلوگیری می‌کنند و به‌جای آن، فرآیند دگرگرده‌افشانی را ترجیح می‌دهند. در حالت دگرگرده‌افشانی، دانه‌های گرده گل که قدرت تحرک ندارند، به وسیله حشرات و باد به گل‌های دیگر منتقل می‌شوند. در این روش، گیاه دانه‌ی گرده را از گیاهان هم‌نوع دریافت می‌کند. دانه‌های گرده روی کلاله رشد می‌کنند و ناسازگاری‌های ممکن که ممکن است مانع رشد لوله‌ی گرده شوند، برطرف می‌شوند.

نحوه گرده افشانی زنبور عسل

زنبور عسل یکتاست که خداوند متعال شرایط ضروری و کافی برای گرده‌افشانی غیر مستقیم را که از اهمیت بالایی برخوردار است، در زندگی او قرار داده است. در باغ‌های میوه یا مزارع، اگر در هر هکتار تعدادی زنبور عسل قرار داده شود، کیفیت و تعداد محصولات تا ده برابر افزایش خواهد یافت. به عنوان مثال، در یک باغ سیب که ۵ تن محصول برداشت می‌شود، با اضافه کردن تعدادی زنبور عسل در زمان شکوفه‌دهی گل‌ها، میزان محصول به ۵۰ تن افزایش یافته و کیفیت بسیار بالاتری خواهد داشت. زنبور عسل قادر به شناسایی عطرهای متنوع هزاران گل و گیاه است و با دقت و زرنگی، نوع آن‌ها را تشخیص می‌دهد. زمانی که زنبور عسل به جمع‌آوری گرده یا شهد یک نوع گل مشغول است، به شهد و یا گرده‌های گل‌های گیاهان دیگر توجهی ندارد. این ویژگی، یعنی ثابت‌گل بودن، جزئی از ذات زنبور عسل است و او گرده گل را به گل‌های همان نوع در مکان‌های دیگر انتقال می‌دهد. بیشتر حشرات تنها در زمان گرسنگی از شهد و گرده‌های گل استفاده می‌کنند، اما زنبور عسل همیشه غذای کافی را در داخل کندو ذخیره می‌کند، بنابراین از ساعات طلایی صبح تا آخرین لحظات روشنایی روز برای جمع‌آوری غذا (شهد) تلاش می‌کند. طبیعت نه تنها تغذیه زنبور عسل را فراهم می‌کند، بلکه غذای نوزادان آن را به طور کامل در داخل گرده و شهد گل قرار می‌دهد. به همین دلیل زنبور عسل برای بقای خود وابسته به گل‌ها است. اگر باغبانان و کشاورزان بتوانند از این هماهنگی بین زنبوران عسل و گل‌ها استفاده کنند، محصولاتشان به طور چشمگیری افزایش خواهد یافت.

اهمیت گرده‌افشانی

در کشورهای پیشرفته، باغبانان و کشاورزان با پرداخت مبالغی به زنبورداران، از آنها درخواست می‌کنند که در زمان شکوفه‌دهی گل‌ها، کندوهای خود را به باغ‌ها و مزارع ببرند و یا حتی خودشان تلاش کنند تا تعدادی کلنی زنبور عسل را پرورش دهند. این کار باعث عمل گرده‌افشانی توسط زنبور عسل می‌شود و در نتیجه سود بسیاری به آن‌ها منتقل می‌شود. بنابراین، وجود زنبور عسل برای انجام گرده‌افشانی کافی و برای داشتن بازدهی اقتصادی مناسب کاملاً ضروری است. زنبور عسل به‌علاوه از عمل گرده‌افشانی، تاثیر به‌سزایی در کاهش مصرف سموم شیمیایی که برای کنترل آفات استفاده می‌شود، دارد. به دست آوردن اطلاعات بیشتر و تخصصی‌تر درباره فواید زنبور عسل می‌تواند کشاورزان و باغبانان را از اثرات مثبت و مؤثر آن مطلع سازد. همچنین، مفید است اگر خودمان تلاش کنیم تا تعدادی کلنی زنبور عسل را پرورش دهیم و یا از زنبورداران بخواهیم که در زمان شکوفه‌دهی گل‌ها، کندوهای خود را به مزارع و باغ‌هایمان منتقل کنند.

سخن آخر

در نهایت، می‌توان اینگونه خلاصه کرد که زنبور عسل نقش بسزایی در حفظ تعادل زیستی و توسعه پایدار بازارهای کشاورزی با ارائه خدمات گرده‌افشانی حیاتی بازی می‌کند. محیط زیست، به‌ویژه گیاهان و محصولات زراعی، از این خدمات ارزشمند بهره‌مند می‌شوند. از اینرو، حفظ و افزایش تعداد و سلامتی زنبور عسل از اهمیت بالایی برخوردار است تا با استفاده بهینه از تاثیرات مثبت این حشرات، تولیدات کشاورزی بهبود یابد و به سلامت محیط زیست کمک شایانی نماید. اقداماتی همچون حمایت از زنبورداری پایدار و آموزش‌های مرتبط با مدیریت بهینه زنبور عسل، می‌تواند به دستیابی به این اهداف اساسی و ادامه روند توسعه پایدار کمک کند.